Гісторыя арабскай мовы

Вытокі. Узнікненне і станаўленне арабскай мовы

Арабская мова адносіцца да семіта-хаміцкай моўнай сям’і. Яе прынята называць «семіцкай» на падставе біблейскай табліцы народаў, у якой большасць носьбітаў вавілонска-асірыйскай або акадскай мовы, іўрыта, фінікійскай, арамейскай, эфіёпскай моў аднесены да нашчадкаў Сіма, сына легендарнага Ноя. Арабская мова развівалася ў цесным кантакце з іншымі семіцкімі мовамі і падвяргалася іх ўплыву. На пачатковым этапе развіцця мы не можам яе згадваць як арабскую мову, бо арабамі сябе называлі жыхары паўночных абласцей Аравійскага паўвострава, пераважна качэўнікі-бедуіны. Гэтая назва не распаўсюджвалася на культурнае насельніцтва паўднёва-ўсходняй вобласці Йемена, што размаўляла на асаблівых, хоць і роднасных арабскім, гаворках. Да нас дайшло вельмі шмат пісьмовых помнікаў, пераважна надпісаў на гэтай мове, напісаных з дапамогай знакаў так званага сабейскага алфавіту; найстаражытныя з іх датуюцца VIII або IX ст. да н.э. Гэтая пісьменнасць праіснавала да VI ст.н.э. Семіцкія мовы засведчаныя ў пісьмовых помніках пачынаючы з самых старажытных часоў (помнікі акадскай мовы ўзыходзяць да III тыс. да н.э. ці яшчэ раней) на тэрыторыі Пярэдняй Азіі на ўсход ад Міжземнага мора да Іранскага нагор’я, а таксама на Аравійскім паўвостраве. Пасля семіцкія мовы (маюцца на ўвазе арабскія дыялекты і арабская літаратурная мова) распаўсюдзіліся па ўсёй Паўночнай Афрыцы. Кампактны семіцкі моўны масіў маецца таксама ў Эфіопіі і на прылеглых тэрыторыях. Сляды старажытнай гісторыі арабаў практычна зніклі б, калі б не захаваліся гэтыя надпісы, што апавядаюць нам пра астраўкі цывілізацыі на поўдні Аравійскага паўвострава: пра Сабейскае, Катабанскае і іншыя цараствы, што існавалі тут з канца II тыс. і да VI ст. н.э. Гэтыя дзяржавы ўнеслі важкі ўклад у развіццё арабскай мовы.

Арабскія плямёны

Сярод арабскіх плямёнаў, якія засялялі Аравійскі паўвостраў, адрозніваюць дзве вялікія групы плямёнаў: а) зніклыя і б) захаваныя плямёны. Сляды першых амаль не захаваліся. Да іх ліку ставяцца плямёны Самуд, Тасм і інш. Навукоўцы даведаліся пра іх з сабейских надпісаў, выпадкова выяўленых бліз Тэйма ў паўночным Хіджазе.

Захаваныя арабскія плямёны ў сваю чаргу дзеляцца на дзве буйныя галіны - Кахтан і Аднан. Арабы з плямёнаў Кахтан лічацца карэннымі. Назва племені паходзіць ад імя яго легендарнага родапачынальніка ібн Кахтана. Плямёны Аднан, або «паўночныя арабы», лічацца асіміляванымі арабамі. Гэтыя плямёны перасяліліся на Аравійскі паўвостраў з суседніх тэрыторый і змяшалася з карэнным насельніцтвам. Такім жа чынам утварыліся плямёны Нізар (або Маад), што засялялі Хіджаз.

Яшчэ да нашай эры эканамічная і палітычная абстаноўка прымусіла шэраг паўднёва-арабскіх плямёнаў пакінуць родныя мясціны і перасяліцца на поўнач Аравіі. Аддзяляючыся адзін ад аднаго, розныя паўднёвыя плямёны сталі расцякацца па ўсёй Аравіі і за яе межы: у Палестыну, Сірыю і Месапатамію. Перасяленне прывяло да актыўнага змешвання паўднёвых і паўночных арабскіх плямёнаў: суседства, гандаль, войны спрыялі працэсу асіміляцыі адных плямёнаў іншымі.

Па сваім грамадскім ўкладзе арабы дзяліліся на аселых і качавых. Аселыя арабы засялялі спачатку паўднёвую частку паўвострава, а затым выйшлі за яго межы. Цалкам засвоены імі аселы лад жыцця засноўваўся на гандлі і земляробстве. Аселыя арабы будавалі гарады, крэпасці, храмы, ўзводзілі палацы. Сталі ўзнікаць дзяржавы на поўдні паўвострава, а таксама за яго межамі. Натуральна, пры ўзнікненні дзяржаў паўсталі і інстытуты ўлады, стварылася армія, паўсталі ўнутраныя рынкі з якіх ішоў вываз тавару за мяжу. Гэта спрыяла развіццю мовы, папаўненню лексічнага запасу, узнікненню пісьменства і г.д.

Качавыя арабы або бедуіны складалі большасць насельніцтва паўночнай і цэнтральнай часткі Аравійскага паўвострава. Грамадскі ўклад бедуінаў сфармаваўся пад уплывам умоў жыцця ў пустыні. Паступова паміж плямёнамі стаў наладжвацца абмен прадуктамі вытворчасці, але здараліся і войны, якія суправаджаліся інтэнсіўнай каланізацыяй (дакладней, заваёвамі). З прычыны гэтых заваёў паўсталі племянныя саюзы, ўзніклі ўмовы, спрыяльныя для інтэнсіўнага развіцця мовы. Дзякуючы гэтаму, розныя гаворкі і дыялекты паступова збліжаліся паміж сабой на больш значных тэрыторыях, згладжваючы разыходжанні паміж сабой.

Старажытнаарабскае пісьмо

На раннім этапе развіцця арабаў існавалі дзве асобныя мовы, адрозныя адна ад другой. Гэта паўднёва-арабская ці хім’ярыцкая і паўночна-арабская ці мударыцкая мовы. Яны адрозніваліся сваіх марфалагічнымі і сінтаксічнымі формамі. Мова Йемена была больш звязанай з абісінскай і акадскай, а мова Хіджазі - са старажытнаяўрэйскай і набатэйскай.

Са з’яўленнем дзяржаў пашырыліся эканамічныя, палітычныя і гандлёвыя адносіны паміж імі, што выклікала патрэбнасць у цесных зносінах насельніцтва, фіксацыі розных дагавораў, дакументаў. Усё гэта спрыяла паступоваму збліжэнню розных дыялектаў, фармаванню агульнай мовы, зразумелай насельніцтву гэтых дзяржаў, асабліва дзелавым колаў. Так з’явіўся сабейскі алфавіт, які складаецца з 28-29 знакаў. Гэты алфавіт выкарыстоўваўся некаторы час і паўночнымі арабамі, але ў сувязі з заняпадам паўднёвааравійскай культуры прыйшла ў заняпад і пісьменнасць.

Іншы лёс чакаў паўночна-заходні семіцкі алфавіт.

На працягу некалькіх стагоддзяў паўночныя арабы знаходзіліся ў зоне ўплыву шматлікай арамейскай народнасці, на мове якой размаўляла ўсё культурнае насельніцтва Сірыі і Месапатаміі. На ёй ужо гаварылі арабы-набатэйцы, якія заснавалі царствы паблізу Чырвонага мора. У наступны час набатэйскае пісьмо паступова набыло той выгляд, што пасля стаў арабскім нацыянальным. Да пачатку VI ст. н.э. ўжо склалася паўночна-арабская літаратурная мова. На гэтай мове стала развівацца буйная паэзія. Мова паэзіі спрыяла захаванню агульных рыс і нівеліраванню адрозненняў, якія яшчэ захоўваліся ў некаторых дыялектах паўночных арабаў.

У наступныя стагоддзі, аж да VII ст., ішло змешванне моў паўночных і паўднёвых арабаў. З прычыны перамяшчэння многіх паўднёвых плямёнаў на поўнач, адбылося зліццё гэтых двух галін арабскай мовы. Гэты працэс асабліва ўзмацніўся пасля распаду паўднёва-арабскіх дзяржаў, у выніку якога мударыцкая мова атрымала верх над хім’ярыцкай. Гэта спрыяла значнаму ўзбагачэнню мударыцкай мовы і паступоваму ператварэнню яе да VII ст. у мову, зразумелую ўсім арабам. Фактарам узмацнення гэтага працэсу стала з’яўленне новай рэлігіі - ісламу, які фактычна забяспечыў палітычнае, эканамічнае і культурнае аб’яднанне ўсіх арабаў у рамках адзінай дзяржавы.